Lò hơi tua bin là gì? Các công bố khoa học về Lò hơi tua bin

Định nghĩa lò hơi tua bin

Lò hơi tua bin là hệ thống thiết bị trọng yếu trong các nhà máy nhiệt điện, nơi lò hơi được sử dụng để tạo ra hơi nước có áp suất và nhiệt độ cao, sau đó dẫn đến tua bin hơi để quay trục và tạo ra công cơ học. Công cơ học này được chuyển đổi thành điện năng nhờ máy phát điện được kết nối trực tiếp với trục tua bin. Toàn bộ quá trình này diễn ra theo chu trình nhiệt khép kín, thường là chu trình Rankine hoặc biến thể của nó.

Hệ thống lò hơi – tua bin là nền tảng vận hành trong các nhà máy điện than, điện khí, điện sinh khối, thậm chí là trong các nhà máy điện hạt nhân. Tùy thuộc vào công suất yêu cầu và loại nhiên liệu sử dụng, thiết kế hệ thống sẽ được tùy biến để tối ưu hóa hiệu suất và giảm thiểu phát thải. Lò hơi là nơi xảy ra quá trình đốt nhiên liệu và trao đổi nhiệt, còn tua bin hơi là nơi năng lượng nhiệt được chuyển hóa thành cơ năng.

Lò hơi tua bin hoạt động theo nguyên lý chuyển đổi năng lượng bậc cao: từ hóa năng của nhiên liệu → nhiệt năng của hơi nước → cơ năng trong tua bin → điện năng qua máy phát. Quá trình này có hiệu suất giới hạn bởi định luật thứ hai của nhiệt động lực học, thường không vượt quá 45% trong thực tế, dù có thể đạt cao hơn trong các chu trình kết hợp.

Cấu tạo cơ bản của hệ thống lò hơi – tua bin

Một hệ thống lò hơi – tua bin hoàn chỉnh thường bao gồm các phân khu chức năng chính, hoạt động liên tục và đồng bộ để chuyển hóa nhiên liệu thành điện năng. Sơ đồ khối cơ bản có thể được mô tả như sau:

Thành phần	Chức năng chính
Lò hơi	Đốt nhiên liệu để sinh hơi bão hòa hoặc hơi quá nhiệt
Bộ quá nhiệt	Nâng nhiệt độ hơi bão hòa lên thành hơi quá nhiệt
Tua bin hơi	Chuyển hóa năng lượng nhiệt của hơi thành cơ năng
Máy phát điện	Biến cơ năng từ tua bin thành điện năng
Bình ngưng và bơm cấp	Thu hồi hơi đã dùng, ngưng tụ thành nước và bơm về lò

Một số hệ thống hiện đại còn tích hợp thêm bộ gia nhiệt hồi nhiệt, tái tuần hoàn nước ngưng và bộ khử oxy để nâng cao hiệu suất và độ an toàn của chu trình nhiệt. Ngoài ra, hệ thống điều khiển giám sát bằng PLC hoặc DCS giúp vận hành ổn định và phản ứng nhanh với biến động phụ tải.

Hệ thống đường ống dẫn hơi và nước, van an toàn, van điều áp, bộ đo lưu lượng, cảm biến nhiệt độ và áp suất cũng là các thành phần không thể thiếu trong cấu tạo tổng thể. Việc thiết kế và bố trí các bộ phận này tuân theo tiêu chuẩn công nghiệp nghiêm ngặt nhằm đảm bảo khả năng chịu nhiệt, chịu áp lực và chống ăn mòn lâu dài.

Nguyên lý hoạt động của lò hơi tua bin

Nguyên lý vận hành của hệ thống lò hơi tua bin dựa trên chu trình Rankine – chu trình nhiệt lý tưởng cho việc phát điện bằng hơi nước. Quá trình này bao gồm 4 bước chính: (1) nén nước bằng bơm cao áp, (2) đun sôi nước trong lò để tạo hơi, (3) giãn nở hơi trong tua bin để sinh công, (4) ngưng tụ hơi trở lại thành nước trong bình ngưng.

Sơ đồ năng lượng có thể được minh họa bằng các công thức nhiệt động học. Công suất hữu ích sinh ra được tính bằng hiệu giữa nhiệt lượng đưa vào và nhiệt lượng thải ra: $W_{net} = Q_{in} - Q_{out}$. Hiệu suất của chu trình được biểu diễn bởi $\eta = \frac{W_{net}}{Q_{in}}$. Trong thực tế, hiệu suất này còn bị ảnh hưởng bởi tổn thất nhiệt qua vách lò, ma sát trong tua bin và hiệu suất máy phát điện.

Chu trình Rankine có thể được cải tiến bằng cách thêm các thiết bị như: bộ quá nhiệt, bộ gia nhiệt hở, tua bin trích hơi và các tầng tua bin áp suất khác nhau (cao áp – trung áp – thấp áp). Các cải tiến này giúp nâng cao hiệu suất nhiệt tổng thể và tận dụng tối đa nhiệt lượng sinh ra từ quá trình đốt nhiên liệu.

Các loại lò hơi trong hệ thống tua bin

Trong hệ thống phát điện bằng hơi, lò hơi đóng vai trò cung cấp hơi với áp suất và nhiệt độ phù hợp yêu cầu vận hành của tua bin. Tùy theo cấu trúc, loại nhiên liệu và đặc tính ứng dụng, lò hơi được phân loại như sau:

• Lò hơi ống nước (Water-tube Boiler): Nước đi trong ống, bên ngoài là buồng đốt; có khả năng chịu áp suất cao, thường dùng trong nhà máy điện lớn.
• Lò hơi tầng sôi tuần hoàn (Circulating Fluidized Bed – CFB): Đốt hiệu quả với nhiều loại nhiên liệu, giảm phát thải NOx, SOx, ứng dụng trong các nhà máy điện sinh khối và than chất lượng thấp.
• Lò hơi đốt than phun: Nhiên liệu được nghiền mịn và phun vào buồng đốt như hỗn hợp khí – bụi, đạt hiệu suất đốt cao và kiểm soát cháy tốt.
• Lò hơi tận dụng nhiệt (Heat Recovery Steam Generator – HRSG): Không đốt nhiên liệu trực tiếp, mà thu hồi nhiệt từ khí thải của turbine khí trong các nhà máy chu trình hỗn hợp.

Bảng dưới tóm tắt một số đặc điểm kỹ thuật chính của các loại lò hơi:

Loại lò hơi	Nhiên liệu	Hiệu suất (%)	Ứng dụng chính
Ống nước	Than, dầu, khí	35–40	Nhà máy điện lớn
CFB	Than xấu, sinh khối	38–42	Phát điện phân tán
Than phun	Than nghiền	36–39	Điện than truyền thống
HRSG	Khí thải turbine khí	≥50 (tính cả chu trình)	Chu trình hỗn hợp

Phân loại tua bin hơi

Tua bin hơi được phân loại dựa trên nhiều tiêu chí kỹ thuật, giúp lựa chọn phù hợp với mục tiêu vận hành và cấu trúc nhà máy điện. Dưới đây là các cách phân loại phổ biến:

• Theo hướng dòng hơi: Gồm tua bin hướng trục (axial flow) – nơi hơi di chuyển song song với trục quay, và tua bin hướng tâm (radial flow) – ít phổ biến hơn, thường dùng trong thiết kế nhỏ gọn.
• Theo áp suất làm việc: Bao gồm tua bin cao áp (HP), trung áp (IP), và thấp áp (LP). Trong các nhà máy điện công suất lớn, tua bin thường gồm nhiều tầng với mỗi tầng tương ứng một mức áp suất.
• Theo chức năng vận hành: Có ba loại chính: tua bin ngưng tụ (condensing turbine), tua bin trích hơi (extraction turbine), và tua bin đối áp (back-pressure turbine). Mỗi loại được thiết kế cho mục đích sử dụng năng lượng hơi khác nhau.

Tua bin ngưng tụ là phổ biến nhất trong các nhà máy phát điện vì tối ưu hóa hiệu suất bằng cách tận dụng toàn bộ năng lượng hơi. Trong khi đó, tua bin đối áp được sử dụng trong các nhà máy kết hợp nhiệt – điện, nơi hơi xả vẫn được tận dụng để sưởi ấm hoặc dùng cho quá trình công nghiệp.

Hiệu suất và các yếu tố ảnh hưởng

Hiệu suất của hệ thống lò hơi – tua bin phản ánh khả năng chuyển đổi năng lượng nhiệt từ nhiên liệu thành điện năng. Hiệu suất này thường dao động từ 35–45% với chu trình hơi thông thường, có thể lên tới 55–60% nếu kết hợp với turbine khí trong chu trình hỗn hợp (combined cycle).

Các yếu tố chính ảnh hưởng đến hiệu suất bao gồm:

• Nhiệt độ và áp suất hơi đầu vào: Càng cao thì năng lượng hơi càng lớn, cải thiện hiệu suất tua bin.
• Độ quá nhiệt: Hơi quá nhiệt giảm nguy cơ ngưng tụ sớm trong tua bin, tránh ăn mòn và mài mòn cánh.
• Chân không tại bình ngưng: Áp suất thấp ở đầu ra tua bin giúp giãn nở hơi tối đa và sinh công hiệu quả hơn.
• Chất lượng nước cấp: Nước không tinh khiết có thể gây cáu cặn, ăn mòn đường ống và giảm hiệu quả truyền nhiệt.
• Bảo trì và kiểm soát tự động: Hệ thống giám sát theo thời gian thực (SCADA, DCS) giúp duy trì tối ưu các thông số vận hành.

Trong phân tích nhiệt, hiệu suất nhiệt chu trình Rankine lý tưởng được xác định theo công thức:

$\eta = 1 - \frac{T_{cond}}{T_{boiler}}$, trong đó $T_{cond}$ và $T_{boiler}$ là nhiệt độ tuyệt đối (K) tại bình ngưng và tại lò hơi. Giảm nhiệt độ tại bình ngưng hoặc tăng nhiệt độ hơi cấp sẽ giúp nâng cao hiệu suất tổng thể.

Ứng dụng trong các loại nhà máy điện

Hệ thống lò hơi – tua bin đóng vai trò trung tâm trong nhiều loại nhà máy điện khác nhau. Việc cấu hình hệ thống được điều chỉnh tùy thuộc vào loại nhiên liệu, điều kiện vận hành và mục tiêu kinh tế – kỹ thuật.

Loại nhà máy	Vai trò hệ thống lò hơi – tua bin	Nhiên liệu chính
Điện than	Tạo hơi áp suất cao, dẫn đến tua bin phát điện	Than đá, than nâu
Điện khí chu trình hỗn hợp	Tận dụng nhiệt từ turbine khí để sinh hơi chạy tua bin	Khí thiên nhiên
Điện sinh khối	Đốt nhiên liệu sinh học để tạo hơi cho tua bin	Mùn cưa, trấu, rơm rạ
Điện hạt nhân	Dùng nhiệt từ phản ứng hạt nhân để đun nước thành hơi	Uranium

Các nhà máy điện hiện đại có xu hướng sử dụng chu trình kết hợp nhằm tận dụng tối đa năng lượng đầu vào, đồng thời áp dụng hệ thống kiểm soát khí thải và tái sử dụng nhiệt để đạt tiêu chuẩn môi trường ngày càng nghiêm ngặt.

Vấn đề môi trường và công nghệ kiểm soát

Vận hành hệ thống lò hơi – tua bin, đặc biệt trong nhà máy nhiệt điện đốt nhiên liệu hóa thạch, có thể gây ảnh hưởng tiêu cực đến môi trường. Những vấn đề chính gồm:

• Phát thải khí nhà kính: CO₂ là sản phẩm đốt cháy chủ yếu, góp phần vào hiện tượng ấm lên toàn cầu.
• Phát thải SO_x, NO_x: Gây mưa axit, ảnh hưởng hô hấp và ăn mòn thiết bị.
• Bụi mịn và tro bay: Gây ô nhiễm không khí, ảnh hưởng đến sức khỏe cộng đồng.
• Nước thải nhiệt: Tác động tiêu cực đến hệ sinh thái thủy sinh.

Các giải pháp công nghệ hiện nay để kiểm soát và giảm thiểu tác động môi trường bao gồm:

• Sử dụng bộ lọc bụi tĩnh điện (ESP) hoặc túi lọc để thu hồi bụi
• Ứng dụng công nghệ đốt tầng sôi giảm SO_x/NO_x
• Lắp đặt hệ thống khử lưu huỳnh (FGD – Flue Gas Desulfurization)
• Thu hồi CO₂ bằng công nghệ CCS (Carbon Capture and Storage)
• Tuần hoàn và xử lý nước làm mát

Bên cạnh đó, chuyển đổi nhiên liệu từ than sang khí hoặc sinh khối là xu hướng được khuyến khích để giảm phát thải CO₂ và NO_x.

Xu hướng phát triển công nghệ

Các xu hướng chính trong phát triển lò hơi – tua bin tập trung vào việc nâng cao hiệu suất, giảm phát thải và tối ưu hóa chi phí đầu tư – vận hành. Một số hướng nổi bật gồm:

• Siêu tới hạn (supercritical) và siêu siêu tới hạn (ultra-supercritical): Tăng áp suất và nhiệt độ hơi trên giới hạn của nước để nâng hiệu suất hệ thống lên >45%
• Kết hợp chu trình khí – hơi: Dùng turbine khí tạo điện sơ cấp và tận dụng khí thải để sinh hơi cho tua bin hơi
• Điều khiển thông minh: Tích hợp AI và IoT giúp giám sát hệ thống thời gian thực, cảnh báo lỗi và tối ưu hóa vận hành
• Kết nối năng lượng tái tạo: Sử dụng lò hơi điện trở hoặc lưu trữ nhiệt để phối hợp với điện mặt trời, điện gió

Các nhà máy nhiệt điện mới hiện nay hướng đến mô hình hybrid – tích hợp nhiều nguồn năng lượng để đảm bảo hiệu quả, tính ổn định và đáp ứng yêu cầu phát thải thấp.

Tài liệu tham khảo

1. U.S. Department of Energy – Steam Turbine Systems
2. ScienceDirect – Advanced Boiler-Turbine Control Systems
3. IEA – High-Efficiency, Low-Emissions Coal Technologies
4. GE – Steam Turbine Fundamentals
5. DOE – Innovative Boiler Technologies